غار قلعه جوق در استان همدان، در 105 کیلومتری شرق این شهر، و در نزدیکی روستایی به نام قلعه جوق واقع است.

غار دست کنده قلعه جوق یکی از عجایب معماری داخل سنگ است که در احداث آن ذوق، هنر، فن سنگ بری، و تسلط به محاسبه و ریاضیات و هندسه دست به ست هم داده و اثری بی مانند به وجود آورده​اند.

غار در دیواره عمودی دره​ای بسیار زیبا قرار گرفته و فاصله دهانه آن از کف دره در حدود 10 متر است. روستای قلعه جوق در ابتدای این دره واقع است و نام غار از نام روستا گرفته شده است.

دهانه غار از کف دره​ای که در آن جا واقع شده است 10 متر فاصله و در ارتفاع 1900 متری از سطح دریا قرار دارد. دستیابی به درون غار بدون استفاده از وسایل فنی کوه​نوردی امکان پذیر نیست. در گذشته پلکانی چوبی ورود به غار را آسان می​کرد که اکنون اثری از آن نیست.

غار دارای سه مدخل ارتباطی با بیرون است. مدخل وسط، ورودی غار است که ساکنان با استفاده از نردبان ریسمانی از پای غار به آن داخل یا از آن خارج می​شده​اند، جای بستن ریسمان درکف ورودی دیده می​شود. پشت دهانه صفحه​ای به ابعاد 100×70 سانتی متر و ارتفاع یک متر در سنگ کنده شده است و در بالای آن یک چاه تنوره​ای استوانه​ای شکل به ارتفاع یک متر وجود دارد. فاصله دهانه تنوره تا کف مدخل 5/2 متر است و برای عبور از آن و داخل شدن به راهرو اصلی باید روی صفه ایستاد و با استفاده از جایی که در بدنه برای دست​ها کنده شده و قرار دادن پاها در جایی که برای پاها در دو طرف دیوار و صفه کنده شده وارد تنوره شد و با استفاده از چند جای پای کنده شده دیگر از آن خارج و وارد دومین صفه شد. این صفه یک متر بالاتر ازکف راهرو و اصلی قرار دارد. تنوره ورودی را طوری ساخته​اند که اگر مدافعی با یک چماق در دهانه آن بایستد، می​تواند از ورود هر فردی به مجموعه جلوگیری کند.

مدخل سمت چپ به مدخل ورودی غار متصل است و یک صفه نسبتاً بزرگ دارد و احتمالاً محل دیده بانی و کنترل دره و کوه​های اطراف آن بوده است.

ورودی سمت راست یا نورگیر غار از دو مدخل دیگر بزرگ​تر است و در مقابل راهرو اصلی مجموعه قرار دارد. از این مدخل، نور زیادی به داخل می​تابد، به طوری که نور آفتاب و روشنایی حاصل از آن تا اعماق غار نفوذ می​کند.

در بالا و پایین پنجره نورگیر، که ابعاد آن 120×100 سانتی متر است، دو گودی نیم کره مانند وجود دارد که محل قرار دادن کلون در قفل کردن آن بوده است.

راهرو اصلی مجموعه غار، 17 متر طول، 8/1 متر عرض و 2 متر ارتفاع دارد و در دو طرف آن تعدادی اتاق با اشکال و اندازه​های یکسان ساخته​اند.

اتاق​ها همگی دارای ورودی جناقی شکل هستند. ارتفاع بلندترین نقطه ورودی اتاق​ها 180 سانتی متر، عرض آن 90 سانتی متر و صخامت دیوارها 20 سانتی متر است و در دو طرف هر ورودی محل​هایی را با قرار دادن پیه سوز برای تأمین روشنایی داخل و خارج اتاق​ها تعبیه کرده​اند. هر اتاق از دو بخش تشکیل شده است: پاگرد که هم کف راهروست و سکویی که از وسط اتاق شروع می​شود، و نصف اتاق را در بر می​گیرد، و یک متر بالاتر از کف اتاق است. پاگردها محل زندگی ساکنان غار بوده​اند و ابعادی برابر با 175×130 سانتی متر و ارتفاعی برابر 190 سانتی متر دارند. سکوها لبه​ای به بلندی 10 سانتی متر، ضخامتی به اندازه 15 سانتی متر، و ابعادی برابر 175×50 سانتی متر دارند. احتمالاً از سکوها برای قرار دادن اشیا و وسایل استفاده می​شده است.

در محل یکی از اتاق​ها، آب انباری با دیواره​های یکپارچه سنگی به ابعاد 230×150 سانتی متر و عمق مفید 110 سانتی متر ساخته​اند. کف آب انبار 20 سانتی متر گودتر از کف راهروست و تمامی بدنه داخل آن را با ساروج پوشانده​اند تا آب هدر نرود. در حال حاضر دیواره جلویی آب انبار شکسته شده است و اثری از آن نیست.

به فاصله 9 متر از نورگیر، محوطه بیضوی زیبایی به قطر بزرگ 6 متر و قطر کوچک 5/3 متر احداث کرده​اند که شاه نشین غار است. در سمت راست محوطه، سکویی لبه دار به ابعاد 2×2 متر و ارتفاع 4/1 متر ایجاد کرده​اند که با استفاده از دو پله سنگی یکپارچه می​توانیم وارد آن شویم این جا محل جلوس شخصیت اصلی بوده است. آیا این محل یک دژصخره بوده است؟ با توجه به عوامل زیر پاسخ منفی است:

1. وجود تختگاه که محل نشستن شخصیتی قابل احترام بوده است؛

2. وجود گودالی حوض مانند که آن را از آب پر می​کردند و تخت نشین ابتدا باید پاهای خود را در آن تطهیر و سپس با استفاده از پله​ها بر روی تخت جلوس می​کرده است.

بنا به دلایلی دیگر، که خارج از اهداف کتاب اند، مجموعه فقط نیایشگاه بوده و در آن مراسم آیینی خاص انجام می​شده است. توضیح دیگر این که چاله​های مکعب شکل و سوراخ دار سنگی پایین غار هیچ ارتباطی به نیایشگاه ندارند بلکه این حوضچه​ها محل ریختن انگور، لگدمال کردن آن، و جداسازی آب انگور برای پختن شیره انگور بوده​اند.