در قرن دهم و يازدهم ميلادي (از نيمه دوم چهارم هجري تا سال ??? هجري قمري) همدان يكي از پايتخت‌هاي ايران محسوب مي‌شد زيرا در اين دوره شاخه‌اي از خاندان آل بويه در اين شهر حكومت مي‌كردند. ابوعلي سينا دانشمند مشهور ايراني مدتي در اين شهر وزارت شمس‌الدوله ديلمي را به عهده داشت. آرامگاه اين فيلسوف و پزشك نامدار اكنون در شهر همدان قرار گرفته‌است.

در دوران سلجوقيان عراق عجم همدان مركز سياسي و پايتخت اين دودمان بود و به همين علت چند تن از سلاطين سلجوقي از جمله سلطان مسعود بن محمد بن ملكشاه و سلطان محمد بن محمود در همدان مدفون شدند. در ابتداي اين دوران تعداد زيادي مدرسه در اين شهر راه‌اندازي شد و دانشمندان و طالبان علم و دانش از جاهاي ديگر به سوي همدان روان شدند. البته اين دوره كوتاه‌مدت بود و به دليل جنگ‌هاي آتي كه بين اين سلسله و خلافت عباسي درگرفت، اين شهر دچار آسيب‌هايي شد. باباطاهر عريان شاعر نامدار همدان همزمان با پادشاهي نخستين شاه سلجوقي، طغرل بيك مي‌زيسته‌است. شرح ملاقات طغرل و باباطاهر در كتاب راوندي آمده‌است.

مغولان در تعقيب سلطان محمد خوارزمشاه بعد از آنكه ري و قم را ويران كردند به سوي همدان حركت كردند. همدان دو بار توسط مغولان مورد حمله قرار گرفت. بار اول در زمستان سال ??? هجري به دليل وحشتي كه مردم داشتند، از مغولان اطاعت كردند و آنان نيز به غارت اموال اكتفا كردند.

حمله دوم مغولان به همدان در بهار سال بعد اتفاق افتاد. اين بار همداني‌ها كه بر اثر پرداخت‌هاي سال قبل چندان ثروتي برايشان باقي نمانده بود، تصميم به مقاومت گرفتند. تصرف شهر براي مغولان به طول انجاميد و در جريان محاصره گروه كثيري از سربازان مغول كشته شدند. سرانجام شهر به دست مغولان افتاد و مردم شهر قتل‌عام شدند. مغولان پس از اين قتل‌عام شهر را به آتش كشيدند و آنچه را كه از همدان باقي مانده بود، نابود كردند.

محققان وجود دو تپه حاصل از گورهاي جمعي در ميدان وسيع محله دوگوران همدان را، آثار بازمانده اين قتل‌عام مي‌دانند. گمان مي‌رود بازماندگان از آنجائيكه فرصت دفن كشتگان را نداشتند، همه كشتگان را به صورت دو تپه برروي هم انباشته و خاك بر آنان پوشاندند.

پس از به خاك و خون كشيدن مردم همدان و تسلط كامل مغولان بر اين شهر بايدوخان ششمين ايلخان مغول در سال ??? هجري در اين شهر تاجگذاري كرد و به سبب اينكه به اين شهر و مردم آن علاقه‌مند شده‌بود، با كوشش تمام به ترميم آن پرداخت و ديگر حكام مغول هم از وي پيروي كردند؛ بدين طريق در عهد ايلخانان در قرون هفتم و هشتم هجري اين شهر تا حدي رونق و اهميت سابق را باز يافت.

خواجه رشيدالدين فضل‌ا... همداني در دوران فرمانروايي ? تن از ايلخانان مغول در مقام وزارت بود و اين شهر از توجه آن وزير بهسازگر و دانشمند برخوردار شد. ابنيه مهمي مانند بقعه استرومردخاي، مقبره سابق باباطاهر، امامزاده اظهر و امامزاده هود و غيره از اين دوره برجاي مانده‌است. اين رونق و آباداني ديري نپاييد و لشكريان تيمور شهر را تصرف و ويران نمودند. پس از آن همدان براي حدود ??? سال تقريباً به فراموشي سپرده‌شد.

ادامه اين بخش را در شماره بعدي اين صفحه مطالعه نماييد.